مقدمه
دانش‌آموزان مثل سایر افراد همواره در پی پاسخ‌گویی به این سؤال مهم هستند که: «من کیستم؟» یافتن پاسخ برای این سؤال می‌تواند مشخص کند که هویت آن‌ها چیست. ازاین‌رو برای آنکه هویت خود را به دیگران ثابت کنند، به دنبال آن‌اند که ابراز وجود کنند و خود را به دیگران نشان دهند. ابراز وجود از داشتن اعتمادبه‌نفس و روحیه اجتماعی حکایت دارد و نشانگر سلامت روحیه و روان است. دانش‌آموزانی که دچار افسردگی و گوشه‌گیری‌اند و یا به شدت درون‌گرا هستند، از اجتماع و گروه دوستان و هم‌سالان گریزان‌اند. هیچ‌گاه به دنبال ابراز وجود نیستند و اعتمادبه‌نفس چندانی ندارند.
ابراز وجود دانش‌آموزان در جمع دوستان و هم‌سالان، و به عبارت بهتر، در اجتماع معنا و مفهوم پیدا می‌کند. ابراز وجود هیچ‌گاه در خلوت و خارج از اجتماع معنای ندارد و قابل درک هم نیست. در گذشته و قبل از گسترش فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات، این فضای واقعی بود که بیشتر دانش‌آموزان در آن فعالیت داشتند و به هر شکلی سعی مـی‌کردنـد که در آن خودی نشــان دهند و به قـولی ابـراز وجود کنند. اما با گستـرش فنـاوری اطلاعات و ارتباطـات و سازوکـــارهایی که در این رابطه توسعه پیدا کرده‌اند، فضــای واقعی به فضای مجازی تبدیل شده است. از این‌رو کانال‌ها و شبکه‌های مجازی شکل گرفتند. به این ترتیب شرایطی برای همه افراد از جمله دانش‌آموزان فراهم شد که توانستند وارد آن شوند و فعالیت کنند.
متأسفانه از یک‌سو گسترش فضای مجازی و از سوی دیگر پدیدارشدن ویروس «کووید 19» طی دو سال گذشته موجب آن شده است که فعالیت‌های افراد در شبکه‌های مجازی مثل «تلگرام»، «واتس‌آپ» و به‌ویژه «اینستاگرام» به‌طور جدی فزونی یابد؛ تا حدی که حتی به شکلی از اعتیاد درآمده است. در نتیجه حضور در شبکه‌های اجتماعی مجازی به شدت گسترش یافته است. البته یکی از عـواملی که دانـش‌آمـوزان را درگیر فضای مجازی کرده، تغییر شکل آموزش از حضوری به‌صورت مجازی و الکترونیکی بوده است. اما به هر حال مسئله ایـن است که فضای مجازی برای دانش‌آموزان به فضای واقعی تبدیل شده و به‌طور شگرفی برای آن‌ها ارزشمند است؛ تا حدی که بر تشکیل هویت آن‌ها اثرگذار شده است.
در ادامه این مقاله، ابتدا به سازه‌های مؤثر بر شکل‌گیری هویت دانش‌آموزان می‌پردازیم و سپس به نحوه مدیریت رفتار آن‌ها در دنیای مجازی توسط مشاوران مدرسه‌ها اشاراتی داریم.
سازه‌های تأثیرگذار بر شکل‌گیری هویت دانش‌آموزان در دنیای مجازی
یکی از سازه‌های تأثیرگذار بر شکل‌گیری هویت دانش‌آموزان در دنیای مجازی «شکل ارتباط» در این دنیای نوظهور است. اینترنت به افراد هویتی نامعلوم می‌بخشد و نظارتی همچون نظارت دنیای واقعی هم بر آن حاکم نیست. همین موضوع باعث می‌شود که افراد دچار نوعی آزادی لجام‌گسیخته در روابط شوند. دختران و پسران با ورود به دنیای جدید به راحتی می‌توانند با جماعتی ارتباط برقرار کنند، بدون آنکه نگران محدودیت‌های عرفی، اخلاقی و یا قانونی باشند. این ارتباط بدون وجود هیچ عامل کنترل‌کننده‌ای شکل و هویت تازه‌ای به خود می‌گیرد. ممکن است اتفاقاتی رقم بخورند که اولاً در دنیای واقعی به دلایلی همچون ترس از آبرو، خانواده، جامعه، دین و... هرگز امکان شکل‌گیری آن‌ها با این شکل و شمایل وجود نداشته باشد، و درثانی در گذر زمان، همان مشکلات ارتباطی رایج در دنیای واقعی، بلکه به مراتب بدتر از آن برای این افراد رقم بخورد. این موضوع رفته‌رفته بر سبک روابط افراد تأثیری منفی می‌گذارد و ممکن است به تدریج سطح و نوع ارتباطات در دنیای واقعی را هم تحت تأثیر قرار دهد. از جمله، ارتباط آزاد با جنس مخالف را به شکل عادی درآورد که با «سبک زندگی» ما در تقابل است.
یکی دیگر از سازه‌های تأثیرگذار بر شکل‌گیری هویت دانش‌آموزان در دنیای مجازی «وسعت ارتباط» است.
از آنجا که امکان ارتباط در دنیای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به‌مانند دنیای واقعی محدودیت ندارد و قلمرو آن قائم به مکان و زمان نیست، بیشتر دانش‌آموزان میل دارند که در آن با دیگران ارتباط برقرار کنند. به این ترتیب شبکه‌های اجتماعی مجازی زمینه‌ساز نگرشی نوین در تعامل و ارتباطات انسانی شده‌اند. این شبکه‌ها، با از بین بردن فاصله‌های زمانی و مکانی، ارتباط افراد را با یکدیگر در تمام نقاط دنیا برقرار می‌سازند. ارتباطات در فضـای مجازی با افراد مجـازی و با هویت‌های مجـازی و سـاختگی، علاوه بر ایجاد بحران هویت در فرد، باعـث غفلـت فرد در ارتباط چهره به چهره با افراد واقعی می‌شود.
سازه تأثیرگذار دیگر بر شکل‌گیری هویت دانش‌آموزان در دنیای مجازی «شکل ارتباط» است. شکل ارتباط در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی انعطاف‌پذیری دارد و می‌تواند صوتی، تصویری، نوشتاری و یا ترکیبی از آن‌ها باشد. از این‌روست که برای افراد از جمله دانش‌آموزان جذابیت دارد.
یکی دیگر از سازه‌های تأثیرگذار بر شکل‌گیری هویت دانش‌آموزان در دنیای مجازی «جذابیت فضا» است. فضای مجازی به گونه‌ای است که به راحتی می‌توان از «آیکون‌ها» و رنگ‌های گوناگون برای طراحی آن استفاده کرد که موجب جذاب‌شدن آن می‌شود. برای این انعطاف‌پذیری از بابت رنگ و آیکون صرف هزینه‌های سنگین هم نیاز نیست.
ایـن شرایط موجب شده اسـت که نقشـک‌هـا (آیکـون‌هـا) وب‌گاه‌های متنوعی طراحی و ساخته شوند و نظرات مخاطبان را جلب کنند.
این در حالـی است که در دنیای واقعـی این امـکان به‌سادگی میسر نیست و بابت آن باید هزینه‌های زیادی کرد.
از سازه‌های تأثیرگذار دیگر بر شکل‌گیری هویت دانش‌آموزان در دنیای مجازی «امکانات فضا» است. از آنجا که فضای مجازی می‌تواند پاسخ‌گوی نیازهای آموزشی، علمی، و به‌ویژه تفریحی و روان‌شناختی دانش‌آموزان باشد، میزان مراجعه و حضور در فضای مجازی دائم رو به فزونی است.
اما در مصونیت‌بخشیدن به دانش‌آموزان در برابر خدشه‌دارشدن هویت آن‌ها در فضای مجازی، مشاوران مدرسه‌ها نقش مهمی برعهده دارند. ایشان باید بکوشند رفتار دانش‌آموزان در دنیای مجازی را مدیریت و هدایت کنند؛ به گونه‌ای که از آلودگی‌هایی که گاه در این فضا وجود دارند، بپرهیزند.
راهبردهای مشاوران مدرسه‌ها برای مدیریت رفتار دانش‌آموزان در دنیای مجازی
مشاوران مدرسه‌ها باید همواره برنامه‌ریزی کنند تا رفتار دانش‌آموزان را در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی موجود در آن هدایت و مدیریت کنند. در اینجا به برخی از این راهبردها اشاره می‌کنیم:
1. راه‌اندازی گروه‌های مجازی به منظور حمایت شناختی
برای هدایت و مدیریت رفتار دانش‌آموزان در فضای مجازی لازم است که مشاوران مدرسه‌ها در شبکه‌های اجتماعی مجازی مجاز و مورد تأیید وزارت آموزش‌وپرورش ورود پیدا کنند و به بهبود درک و فهم دانش‌آموزان درباره مسائل اجتماعی، اخلاقی و تربیتی بپردازند و فرصت‌هایی برای آن‌ها فراهم سازند که به تحلیل این مسائل براساس تفکر هر چه بیشتر اقدام کنند. در چنین حالتی قوه ارزیابی دانش‌آموزان درخصوص مسائل اجتماعی، اخلاقی و تربیتی تقویت می‌شود.
2. راه‌اندازی گروه‌های مجازی به منظور حمایت عاطفی
لازم است مشاوران مدرسه‌ها هر چه بیشتر با دنیای مجازی و شبکه‌های اجتماعی آشنا شوند و به منظور مدیریت رفتار دانش‌آموزان خود در شبکه‌های مجازی مجاز و مورد تأیید وزارت آموزش‌وپرورش حضوری فعال داشته باشند. به این منظور و برای جذب دانش‌آموزان به گروه‌هایی که در این شبکه‌های اجتماعی تشکیل می‌دهند، فضایی پرشور و نشاط برای آن‌ها فراهم سازند که همواره برای آن‌ها دلگرم کننده، امیدوارکننده و پاسخ‌گوی نیازهای احساسی و هیجانی آن‌ها باشد.
3. راه‌اندازی گروه‌های مجازی به مـنظور حمایت مهارتی‌ـ‌حرکتی
بی‌تردید یکی از وظایف مشاوران مدرسه‌های امروز تقویت دانش‌آموزان در بُعد مهارتی ـ حرکتی است. به این منظور لازم است که با حضور فعال در شبکه‌های اجتماعی مجاز و مورد تأیید وزارت آموزش‌وپرورش و تشکیل کارگروه‌های لازم در این خصوص، به آموزش مهارت‌های زندگی تحصیلی، خانوادگی، اجتماعی و کسب‌وکار به دانش‌آموزان اقدام ورزند.
4. راه‌اندازی گروه‌های مجازی به منظور حمایت فراکنشی
یکی دیگر از راهبردهای مورداستفاده برای مشاوران مدرسه‌های امروز برای مصونیت‌بخشیدن به دانش‌آموزان در برابر خدشه‌دارشدن هویتشان در فضای مجازی، «حمایت فراشناختی» است. به این منظور باید تلاش کنند با تشکیل کارگروه‌هایی برای دانش‌آموزان در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی مجاز و مورد تأیید وزارت آموزش‌وپرورش، همواره با ارتقای سطح اطلاعات آن‌ها، میزان آگاهی‌های آن‌ها را درخصوص محیطی که در آن زندگی می‌کنند، افزایش دهند و به این ترتیب آن‌ها را از همه عوامل مخرب و دشمنان دین و ملت مسلمان ایران دور و حفظ کنند. همچنین تلاش کنند که با بهبود بینش دانش‌آموزان، نگرش آن‌ها را که مشتمل بر همه احسـاسـات، تمایلات و انگیزه‌های آن‌هـاست، تقویـت کننـد تا استعدادها و توانایی‌های بالقوه آن‌ها به فعلیت برسد و تحقق یابد.
5. راه‌اندازی گروه‌های مجازی به منظور حمایت فراشناختی
حمایت فراشناختی دانش‌آموزان در شبکه‌های اجتماعی مجازی، از دیگر راهبردهای مشاوران مدرسه‌های امروز است. مشاوران مدرسه‌ها همواره باید تلاش کنند، با تشکیل کارگروه‌هایی در شبکه‌های اجتماعی مجاز و مورد تأیید وزارت آموزش‌وپرورش فرصت‌هایی فراهم سازند و به آموزش مهارت‌های خودتنظیمی، خودراهبری و خودتصمیم‌گیری به دانش‌آموزان بپردازند. در چنین حالتی می‌توانند به آن‌ها کمک کنند تا از مراجعه به منابع و یا افرادی که درصدد آسیب‌رساندن به هویت دانش‌آموزان هستند، دوری کنند.
تقویت خود دانش‌آموزان موجب می‌شود، به جای اینکه آن‌ها برای هر مسئله‌ای به مشاور مراجعه کنند، آن‌قدر قوی شوند که خودشان به تصمیم‌گیری‌های لازم بپردازند و به‌خوبی خود را راهبری کنند.
جمع‌بندی
به‌طورکلی می‌توان گفت برای حفظ هویت دانش‌آموزان در دنیای مجازی و یا شبکه‌های اجتماعی نمی‌توان صرفاً آن‌ها را ارشاد کرد که از حضور در شبکه‌های مجازی خودداری کنند.
بلکه لازم است که مشاوران مدرسه‌ها با تشکیل کارگروه‌هایی در فضـای مجـازی به منظور حمـایت‌های شنـاختـی، عاطفـی، مهارتی ـ حرکتی، فراشناختی و فراکنشی، جایگزین‌هایی برای دانش‌آموزان مهیا سازند که با درگیرشدن در این کارگروه‌های جذاب، کمتر فرصت یابند که در سایر گروهای مجازی حاضر شوند. این کارگروه‌ها باید تا حدی برای آن‌ها جذاب باشد که از حضور در کانال‌های دیگر بی‌رغبت شوند. در این راستا مشاوران مدرسه‌ها می‌توانند با مراجعه به شبکه‌های مجازی مورد تأیید وزارت آموزش‌وپرورش، به مدیریت و هدایت رفتار دانش‌آموزان در فضای مجازی اقدام کنند.